گفتمان الگو

بسم الله الرحمن الرحیم

در این یادداشت به قلم -عبدالزهرا حیدری -به تبیین شاخص های هویت اسلامی پرداخته شده است، تبیین بسته شاخصه های هویت اسلامی(شاخصه های پیشرفت اسلامی) یکی از مهمترین موضوعات مطرح در اولین نقشه راه تولید الگوی پیشرفت اسلامی می باشد.

یکی از خصوصیات و ویژگی‌های بارز انسان‌ها این است که همواره پیشرفت یا پسرفت خود را مورد ارزیابی قرار می‌دهند. به عبارت بهتر تمام تلاش و تکاپوی انسان‌ها در زندگی برای رسیدن به اهداف و شاخصه‌هایی می‌باشد که برای رشد خود در نظر دارند و به همین دلیل همواره خود را مورد ارزیابی قرار می‌دهند تا بر میزان پیشرفت و رشد خود واقف گردند. علاوه بر انسان‌ها، نهادهای حکومتی نیز تلاش خود را می‌کنند تا زمینه‌های پیشرفت افراد را آماده سازند و برای این امر برنامه‌ریزی نیز می‌کنند. مراکز آماری نیز پیشرفت کشور را با معیارهای مشخصی اندازه‌گیری می‌کنند.

اما سؤال اصلی این است که ملاک و معیار پیشرفت چیست؟ به عنوان مثال آیا توسعه و رشد اقتصادی ملاک پیشرفت است؟ آیا میزان استفاده از اینترنت ملاک پیشرفت است؟ یا اینکه داشتن یک خانواده خوب و بامحبت، پیشرفت محسوب می‌گردد؟ این، سؤال اصلی است که باید به آن پاسخ دهیم؛ زیرا در صورت تعریف غلط قله‌ها، انسان‌ها و جامعه به بیراهه خواهند رفت.

در این نوشته بر آنیم تا بر اساس مفاهیم «اولین نقشه راه تولید الگوی پیشرفت اسلامی» ساختار کلی شاخصه‌ها و ملاک‌های پیشرفت یا به عبارت بهتر شاخصه‌های هویت اسلامی را شرح دهیم. لازم به ذکر است که این شاخصه‌ها در برابر شاخصه‌های توسعه غربی یعنی WDI قرار دارند.

اولین نقشه راه تولید الگوی پیشرفت اسلامی شاخصه‌ها و ملاک‌های پیشرفت اسلامی را در سه بسته شاخص تبیین کرده است. این شاخصه‌های سه گانه شامل 1. بسته شاخصه‌های رفق 2. بسته شاخصه‌های رشد و 3. بسته شاخصه‌های توازن می‌باشد.

بسته اولِ شاخصه‌های هویت اسلامی، بسته شاخصه‌های رفق می‌باشد. اصل مسأله رفق، یک مسأله غیر قابل انکار است. یعنی هیچ کس حتی کفار نیز نمی‌توانند جایگاه رفق و محبت را در پیشرفت افراد انکار نمایند. بسته‌ شاخصه‌های رفق بر چه چیزی تأکید می‌کند؟ با توجه به اینکه از منظر اسلام شریف، افراد رفق مورد نیاز خود را از محیط‌های مخصوصی دریافت می‌نمایند، باید از ضربه‌خوردن این محیط‌ها جلوگیری به عمل آورد. در غیر اینصورت رفق دریافتی افراد کاهش یافته و دچار عدم تعادل روحی می‌شوند. یکی از اصلی‌ترین محیط‌های دریافت رفق، پدر و مادر می‌باشند. نباید به بهانه‌هایی مانند اشتغال بانوان، حضور مادران را در خانواده کم‌رنگ کنیم. زیرا رفق فرزند کاهش می‌یابد و کاهش رفق مخل رشد افراد است. نظام آماری کشور نیز باید در آمارهای خود به این مسأله توجه کند. مثلاً مرکز آمار ایران باید در گزارش‌های آماری خود بگوید: در سال 1394 شاخص رفق -نسبت به یک سال پایه- 3% ارتقا یا 5% تنزّل یافت.

وظیفه بسته شاخصه‌های رفق چیست؟ زمینه و بستر رشد افراد را فراهم می‌کنند. کاملاً واضح است که رشد افراد در یک محیط پر از محبت بسیار بیشتر از محیطی با رفق و محبت پائین است.

بسته شاخصه‌های رشد، دومین بسته شاخصه‌های هویت اسلامی است. در واقع بسته شاخصه‌های رشد، افق و قله‌ای که انسان‌ها و جامعه باید بدان برسند را ترسیم می‌کند. در بسته شاخصه‌های رشد سه ویژگی برای انسان رشدیافته برشمرده‌ایم. البته مراد ما از رشد، رشد مطرح در روان‌شناسی و رشد مطرح در اقتصاد نمی‌باشد.

اولین شاخص انسان رشید، مدارا است. یک انسان رشدیافته باید در معاشرت با هم‌نوعان خود و در تمام کارها مدارا را به عنوان محور فعالیت‌های خود قرار دهد. با توجه به اینکه انسان‌ها دائماً با یکدیگر تعامل داشته و ارتباطات تنگاتنگی دارند، اگر مدارا نداشته باشند، دائماً دچار اصطکاک و درگیری می‌شوند و ظرفیت‌های زمانی و برنامه‌ای حکومت باید به رفع این اصطکاکات بپردازد.

ویژگی دومی که در انسان رشید وجود دارد، قدرت تبیین حق از باطل است. انسان رشید، انسانی است که حق را از باطل تشخیص داده و می‌تواند برای دیگران آن را تبیین کند. با توجه به اینکه افراد در تصمیمات خود مختار هستند و غالباً از تفکرات دیگران استفاده می‌کنند، اگر شخصِ مشورت‌دهنده قادر به تشخیص حق از باطل باشد، می‌تواند دیگران را به راه و جهت صحیح هدایت کند.

انسان رشدیافته ویژگی سومی نیز دارد و آن وصف زهد است. با توجه به اینکه انسان‌ها دائماً از این جهان استفاده می‌کنند و منابع جهان نیز نامحدود نمی‌باشد؛ اگر افراد به حقوق خود قانع نبوده و استاندارد زهد را رعایت نکنند، به حقوق دیگران تجاوز خواهند کرد و زمینه استعمار و استثمار پیش خواهد آمد.

بسته سوم شاخصه‌های هویت اسلامی، بسته شاخصه‌های توازن نام دارد. شاخصه‌های توازن پشتیبان معادله رشد در بستر رفق هستند. اگر این شاخصه‌ها مورد توجه قرار نگیرند یا محیط رفق افراد ضربه خواهد خورد یا بذر غلط -شاخصه‌هایی غلط برای رشد- در وجود آنها کاشته خواهد شد.

بسته شاخصه‌های توازن خود دارای سه شاخص است. شاخص اولی که پشتیبان معادله رشد در بستر رفق است، شاخصه‌های سیاسی است که اصلی‌ترین شاخص سیاسی نفی سبیل می‌باشد. اگر کفار تسلط پیدا کنند فساد و فحشا را رواج می‌دهند و همین موجب از بین‌رفتن نهاد خانواده -بستر اصلی رفق- می‌شود. نباید اجازه دهیم کفار هیچ تسلطی بر مؤمنین پیدا کنند چه سلطه نرم و چه سلطه سخت.

بسته دوم شاخصه‌های توازن شاخص‌های فرهنگی است. اصلی‌ترین شاخص در شاخص‌‌های فرهنگی، فرهنگ وارداتی و ترجمه‌ای است. آنچه که در بسته‌ شاخصه‌های فرهنگی مورد توجه قرار گرفته این است که نباید به هر فرهنگ و علمی رجوع کرد، جامعه‌ اسلامی نباید از هر فرهنگ و علمی که مورد استفاده‌ی دیگران است، استفاده کند. اگر به مسأله‌ی فرهنگ وارداتی و علوم ترجمه‌ای توجه نکنیم، ممکن است کفار و مشرکین از طریق ایجاد نگرش‌های جدید، تصویر معادله‌ی رشد در بستر رفق را در اذهان تغییر داده و تصویر اشتباهی از پیشرفت برای افراد ترسیم کنند.

بسته سوم شاخصه‌های توازن، شاخصه‌های اقتصادی است. اقتصاد نامطلوب و ناعادلانه رشد در بستر رفق را از بین می‌برد. اگر اقتصاد، عادلانه نباشد وضع معیشتی خانواده‌ها متزلزل خواهد شد و زنان آنها مجبور به اشتغال در خارج از منزل می‌شوند و این مساوی با از بین‌رفتن رفق در خانواده است. اقتصاد معیشت‌محور و عادلانه، اقتصاد مطلوب و اسلامی می‌باشد.

باتوجه به مطالب بیان شده مشخص می‌گردد که از منظر اسلام مهمترین مسأله رشد افراد است؛ اما این مسأله بدون رفق با مشکل جدی مواجه می‌شود و البته هر دوی اینها نیازمند تحقق شاخصه‌های توازن هستند.